سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

آیا فضای پردرخت در درون شهرها، برنامة نخست مدیران شهری است؟ افزایش روزافزون جمعیت و پیچیدگیِ مسائل شهری و آلودگی‌های زیست‌محیطی، باید موجب شود که شهرسازان و مدیران شهری، رفتار هوشیارانه‌تری در این مورد داشته باشند.

اینک به نیاز کودکان به فضاهای پردرخت شهری کمتر توجه می‌شود. برای نمونه، در تهران کم‌آب، به چمن بیش از درخت اهمیت داده شده است؛ با این توجیه که معتادان و بزهکاران در محیط بی‌درخت، بهتر در چشم‌رس خواهند بود.

در جهان کنونی، کارشناسان باور دارند که محل زندگی و محل کار انسان‌ها هرچقدر به فضاهای پردرخت و جنگل نزدیک‌تر باشد، انسان‌ها سالم‌تر خواهند بود. تولید اکسیژن و کاهش آلاینده‌ها یکی از موثرترین ارزش های جنگل‌های کناره شهرها است. در کل، ۶۰درصد از اکسیژن مورد نیاز جهانیان را درختان تولید می‌کنند.

آسیب معادن به جنگل

به گفته یکی از کارشناسان محیط‌زیست، وضع جنگل‌های کشور، چندان شنیدنی نیست؛ و یک انسان دلسوز در برابر خبرهای جنگل، باید در گوش خود، پنبه بگذارد که به لحاظ روانی، آسیب نبیند.

رجبی‌زاده، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان در گفتگو با خبرنگار روزنامه اطلاعات می‌گوید: ۹درصد جنگل‌های کشور در کرمان است؛ سرانه جنگل در جهان۴۵۰۰مترمربع است و در ایران۱۴۰۰متر مربع؛ اما در کرمان به ۵۰متر مربع رسیده است، سرانه‌ای بسیار فقیر. استان کرمان، دارای جنگل‌های بنه، بادام کوهی، ارژن، ارس، کنار، کهور و گز است.

وی با بیان این که برای مبارزه با آفات جنگل ها، به اعتبار و امکانات و تجهیزات نیاز است، می‌افزاید: عملیات های گوناگونی برای مقابله با آفات در ۱۵۰هزار هکتار از جنگل های استان انجام داده ایم.

جنگل‌های بادام و بنه، دچار آفت نیمه‌انگلی لورانتوس شده اند که به مرور، پایه درخت مادر را ضعیف و خشک می‌کند و هجوم آفت تشی یا همان سیخور که پوست تنة درختان را می جود و باعث خشکیدن گیاهان و درختان می‌شود.

اکنون ۵۰ درصد جنگل‌ها آلوده هستند، آنچه می‌تواند گیاه را تقویت کند، بارندگی است که متأسفانه کشور و به ویژه کرمان، دچار خشکسالی است.

رجبی‌زاده همچنین می‌گوید: معادن از دیگر مسائلی است که جنگل‌ها را تهدید و نابود می‌کند؛ هرجا پوشش گیاهی قویتر باشد، معدن هم ظهور بیشتری خواهد یافت؛ باید در کنار این بهره‌برداری‌ها، پوشش گیاهی را حفظ کنیم، چرا که پوشش گیاهی در حفظ خاک و در تولید آب و تغذیة آبخوان‌ها بسیار حائز اهمیت‌ است.

وی باور دارد که طرح‌های عمرانی از دیگر عوامل تخریب جنگل‌ها محسوب می‌شود و بسیاری از ادارات، به قانون عمل نمی‌کنند و به منابع طبیعی خسارت وارد می‌سازند.

رجبی‌زاده با اشاره به این‌که چرای مستمر و بیش از ظرفیت دام‌ها همیشه باعث از بین‌رفتن جنگل‌ها است، می‌گوید: منابع طبیعی استان کرمان با مدیریت و حفاظت، اجازه نخواهد داد جنگل‌ها نابود شوند.

طرحی نیز برای مقابله با آفات جنگل، ۴ سال قبل به سازمان مدیریت بحران استان ارائه شده است برای حفاظت از جنگل‌ها که حدود ۲۵میلیارد تومان اعتبار، نیاز بود و طرح پذیرفته شد؛ اما هیچ اعتباری تاکنون اختصاص نیافته است و همچنان در این زمینه، تنها مانده‌ایم.

با توجه به این که در کشور ما دستگاه‌های مربوط به منابع طبیعی، متنوع هستند، با هدررفت اعتبارات، روبه‌رو هستیم؛ همه بر این گمان‌اند که سازمان محیط زیست، کاری غیر از سازمان منابع طبیعی انجام می‌دهد؛ اما این‌گونه نیست و فقط باعث افزایش هزینه‌ها می شود؛ در همه کشورها آب و معادن و جنگل‌ها در یک مجموعه مدیریت می‌شوند.

متأسفانه در استان کرمان، منابع آب‌های تجدید‌پذیر، بالای ۸۰درصد مصرف شده است که این آب‌ها به‌راحتی تجدید نمی‌شود و آیندة منابع طبیعی در ایران با این شرایط، امیدوارکننده نیست و باید عزمی ملی به آن تعلق گیرد و با حفاظت از منابع آبی، باید همین اندک بارش ها را مدیریت کرد.

کرمان از استان‌های کم‌بارش و سومین استان سیل‌خیز کشور است، برای این‌که نتوانسته‌ایم در عرصه طبیعی، بخش‌های آب‌خیز را مدیریت کنیم. اما اینک ۱۰درصد بخش‌های آبخیز استان، زیر پوشش طرح‌های آبخیزداری رفته است.

مدیرکل منابع طبیعی استان کرمان بر این باور است که متأسفانه مدیریت مصرف آب نداریم و کارهایمان هم چندان دیده نمی‌شود، تنها راه برون‌رفت از خشکسالی این است که از حداقل بارندگی، حداکثر استفاده را داشته باشیم.

دولت و مجلس نیز باید عزم جدی برای کارهای آبخیزداری انجام دهند؛ در همین زمینه، امسال الگوی کشت ابلاغ‌شده که در عمل بسیار مهم است.

وی با بیان این‌که از ابتدای سال تاکنون۴۰ هکتار از عرصه های طبیعی را به علت آتش‌سوزی‌ها از دست داده‌ایم، می‌گوید: حضور نیروهای مردمی و یگان حفاظت منابع طبیعی در زمان اولیة شروع حریق در منابع طبیعی، بسیار مؤثر واقع شده است.

به منظور کنترل حریق های احتمالی در عرصه  های طبیعی در ساعات اولیه و حداقل خسارت به بسیاری از مردم بومی اطراف جنگل‌ها، به آنان، وسائل اطفاء حریق و مخازن آب داده‌ایم که تا رسیدن نیروهای یگان حفاظت و منابع طبیعی و امدادی، وارد عمل شوند، با توجه به این‌که این اقدامات، همراه با آموزش  های لازم بوده است، خوشبختانه سطح آگاهی آنان زیاد شده است. ما برای بیابان‌زدایی نیز نهایت تلاش‌مان را در همة مناطق استان خواهیم کرد اما اولویت با مناطق بحرانی شرق استان کرمان است.

او در پایان خاطرنشان می کند: گردو غبار در مناطق کویری، یک پدیده عادی است اما ما با مصرف زیاد آب، تا حدودی تعادل را به هم زده‌ایم و امروز باید با عملیات  های بیابان‌زدایی، اقتصاد مردم را رونق بخشیم تا مهاجرت  ها کمتر شود.

گیاهان نایاب جنگلی

سخنان علی ناصری- رئیس اداره جنگل‌کاری و پارک‌های اداره کل منابع طبیعی استان گلستان در سال جاری دردناک است: وضع جنگل‌های ایران، به‌شدت بحرانی است. کاهش آبخوان‌ها و برداشت‌ بی‌سامان از ذخیره‌گاه‌های موجود، باعث شده است که جنگل‌های کشور در مسیر نابودی قرار گیرد. چرای دام، به عنوان یکی از عوامل تخریب و فرسایش خاک و نابودی جنگل‌ها در ایران است.

ویرانی ۳۰درصد گیاه

سخنان محمد امینی-رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران نیز تنها افسوس برجای می‌گذارد: تاریخچه پیدایش جنگل‌های ایران، ۴۰میلیون ساله برآورد می‌شود. چهارگونه گیاهی نادر دنیا فقط در جنگل‌های شمال ایران یافت می‌شود.

اینک، ۱۲۵میلیون هکتار از مجموع ۱۶۳میلیون هکتار وسعت کشور، در معرض فرسایش آبی قرار دارد. در ۳۰‌سال گذشته، ۳۰درصد از مراتع کشور توسط عوامل انسانی و جانوری، به بیابان دگردیس شده است. در ۴۰سال گذشته، بیش از۳۰درصد از پوشش جنگلی کشور، به دلیل تخریب و بهره‌برداری بی‌رویه، از میان رفته است.

قاچاق چوب

سخنان کاظم نصرتی- رئیس جامعه جنگل‌بانی ایران نیز، همانندی زیادی با گفته امینی دارد:«در۴۰سال گذشته، بیش از ۳۰درصد از پوشش جنگلی کشور، به دلیل تخریب و بهره‌برداری بی‌رویه، از میان رفته است.

بر اساس آمار‌های موجود، ۴۰سال پیش، حدود ۱۸میلیون هکتار جنگل در ایران وجود داشت، اما امروز پوشش جنگلی کشور، به ۱۲میلیون هکتار کاهش یافته است.

تخریب جنگل‌ها و قاچاق چوب، توسعة بی‌رویة اراضی کشاورزی، توسعه‌نیافتگی و ناپایدار بودن فعالیت‌های عمرانی و ساخت‌وسازها، از اصلی‌ترین دلایل کاهش ۳۱درصدی پوشش جنگلی کشور در ۴۰سال گذشته به شمار می‌آید. رشد جمعیت و همچنین ادامة شیوة سنتی کار و زندگی، به عنوان پدیده‌های مؤثر دیگر در ویرانی جنگل‌های ایران است. با توجه به سنتی‌بودن دامداری و نیز گسترش شیوه‌های غیرمکانیزة کشاورزی و جوابگونبودن مراتع و اراضی موجود، عده‌ای به تخریب جنگل‌ها و تبدیل آن به اراضی کشاورزی و مرتع، روی آورده‌اند. ایران، کشوری با بیشترین میزان فرسایش خاک در جهان است.

همکاری ژاپن با ایران

در این مورد کیکاوس غلام‌پور-پژوهشگر می‌گوید: از دو دهه پیش، ژاپن در فعالیت‌های جنگل‌داری و مرتعداری مشارکتی، همکاری فنی خود را با ایران آغاز کرده است؛ البته برآیند این کنش‌وری آژانس همکاری‌های جهانی ژاپن(جایکا) در استان چهارمحال و بختیاری، چندان در چشم‌انداز پیدا نیست.

در دهة ۸۰خورشیدی، ژاپن وارد فعالیت آبخیزداری در بخش کارون بزرگ شده و با مدیریت آبخیزداری استان همکاری داشته‌است.

این همکاری به درخواست طرف ایرانی در سال ۱۳۸۷آغاز شده و پس از کارهای دیپلماتیک، با تشکیل تیم فنی ژاپنی و بازدیدهای صحرایی و انجام مطالعات مقدماتی، سرانجام در ۱۳۸۸به امضای قرارداد همکاری فنی منتهی شده است.

از مطالعات تفصیلی اجرایی طرح این‌گونه بر می‌آید که همکاری در محدوده ۱۰روستای جنگلی منطقه بازفت کوهرنگ آغاز شده که سپس ادامه همکاری در چندین روستای دیگر ادامه یافته است.

نقش پایه‌ای این سازمان مستقل جهانی ژاپنی، پشتیبانی از شیوه  های جلب مشارکت مردمی، همراه با درک مسأله و ایجاد روحیة خودسازی است.

این کنش‌وری، بیشتر در کشورهای در حال توسعه و با هدف کاهش فقر و توسعة اقتصادی است، بهبود و ارتقای وضع اقتصادی اجتماعی اهالی روستاهای جنگلی، از جمله هدف‌های این همکاری جهانی می‌باشد.

فعالیت جایکا در جهان سوم و کشورهای رو به پیشرفت، آموزش روستاییان است و ارتقای سطح آگاهی آنان، نسبت به اهمیت و جایگاه جنگل و این‌که چقدر در اقتصاد نقش دارد؛ در کنار آموزش روستاییان، به آموزش فنی و ارتقای مهارت های کارشناسان منابع طبیعی نیز توجه دارد تا زمینة دستیابی به هدف طرح و بهره‌وری پایدار از ظرفیت های اشتغالزایی و درآمدزایی موجود در عرصه های جنگلی، مهیا شود.

اجرای چنین طرح هایی، به تثبیت حضور روستاییان در جنگل منتهی می‌شود، بنابراین در انتخاب روستاهای هدف، باید ریزبینی زیادی انجام گیرد تا این تثبیت حضور، منجر به نابودی آرام جنگل‌های در حال تخریب نشود.

برخی از جنگل‌های کشورهای جهان، از شمار زاگرس در کشور ما، در شرایطی قرار دارد که تنها راه نجات، ساماندهی و خروج روستاها و رهایی مردم از جنگل است؛ برنامه‌ای که اجرای آن با هدف‌های طرح مشارکتی جایکا، همخوانی ندارد؛ البته تأمین همه هزینه‌های انجام مطالعات و برگزاری دوره  های آموزشی و مهارتی روستاییان و کارشناسان بر دوش جایکااست.

جنگل بازفت کوهرنگ

جنگل بازفت کوهرنگ، نماد میراث کهن زندگی انسان است. این جنگل به سبب به‌هم‌خوردن توازن بین مردم و پوشش جنگلی در خلال چنددهه گذشته و روند منفی تغییرات جنگل در اثر فعالیت‌های دستگاه‌های دولتی و مردم و نیز عوامل طبیعی، نگاه کارشناسان را به سمت خود گردانده است.

همچنین، سال گذشته یکی از مسئولان شهرستان مارگون، از مشارکت ژاپنی‌ها در اجرای پروژة جنگلداری مشارکتی با هدف حفظ منابع طبیعی و جنگل‌ها چراگاه‌ها و حل مشکلات معیشتی ساکنان خبر داده بود. همان‌گونه که گفته شد، طرح جایکا از سال ۱۳۹۵با هدف توسعة پایدار و تقویت انسجام سازمانی با هدف مدیریت یکپارچه، قرار بود خدمت بزرگی به توسعة منطقه و مناطق طبیعی کشور انجام دهد؛ جایکا با استفاده از دانش مردم بومی، بر روی مشاغل پایداری مانند کشت گیاهان دارویی، صنایع دستی و جنگل‌ها متمرکز است که متأسفانه تا کنون، پیشرفتی در این راستا مشاهده نشده است.

یک عضو جایکا در آبان ۱۳۹۵و در نشست مشترک با مسئولان منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد، به تشریح طرح جهانی مشارکت جنگل و مرتع پرداخته و از احتمال اجرای آن در کهگیلویه و بویراحمد خبر داده بود و گفته شده که هدف از اجرای طرح مشارکتی جنگل و مرتع ژاپن و ایران، تقویت مدیریت جامع بخش‌های آبخیز و توسعه منابع طبیعی با اقدام های مشارکتی است. کاهش فرسایش خاک، بهبود پوشش گیاهی، افزایش محصولات مرتبط، بهبود معیشت مردم، کاهش خطرات سیل و حفظ منابع آب را از جمله مهمترین راهکارهای مدیریت جامع بخش آبخیز شمرده شده است؛ هدف دیگر جایکا، گستراندن طرح بر روی منطقه زیلایی و اجرای پروژه جنگلداری مشارکتی با هدف حفظ منابع طبیعی و جنگل‌ها است؛ و در ادامه، با توجه به سند آمایش سرزمینی و طرح جامع بخش آبخیز، اقدام مشارکتی مرتع و جنگل با جایکا انجام خواهد شد.

ربات در جنگل

در چارچوب جایگزینی نیروی کار انسانی و اتوماتیزه‌کردن فرایند جنگلداری، ژاپنی‌ها اداره امور مراتع و جنگل‌ها را کم‌کم به ربات‌های پیشرفته می‌سپارند.

جنگلداری، کاری بیشتر یدی است و کارگران جنگلدار، همچون جمعیت عمومی ژاپن، در حال پیرشدن هستند؛ و این باعث شده که از تعداد و کارآیی جنگل‌بانان کاسته شود. دولت امیدوار است با استفاده از ربات‌ها، بتواند نیاز جنگلداری به انسان‌ها را کمتر کند.

در همین زمینه، دولت ژاپن در سال‌های اخیر از طرح‌های«جنگل‌داری هوشمند» حمایت می‌کند که از ربات‌ها و سایر فناوری‌ها برای بهبود ارتباطات، تلاش‌ برای احیای جنگل‌ها و بازیابی بلایای طبیعی استفاده می‌کنند.

با افزایش تقاضا برای چوب، حدود نیمی از جنگل‌های مصنوعی ژاپن، مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. در مقابل، برنامة‌ احیای این جنگل‌ها، به دلیل بازنشستگی تعداد زیادی از کارگران یا جستجوی آنان برای مشاغل دیگر، با مشکل مواجه شده است.

در نتیجه، توانایی جنگل‌ها برای جذب دی‌اکسیدکربن کاهش یافته است، که خطر بلایای طبیعی را افزایش می‌دهد.

گروهی از محققان ژاپنی، ماه گذشته، یک آزمایش میدانی برای استفاده از ربات‌های جنگلدار ترتیب داده‌اند. ربات‌های چهارپای زردرنگ از داده‌های مکانی، وای‌فای و دیگر فناوری‌های ارتباطی برای پوشش مناطق وسیعی از زمین استفاده می‌کنند و می‌توانند روی سطوح شیب‌دار و زمین‌های ناهموار، به راحتی حرکت کنند.

ژاپنی‌ها توانایی ربات‌ها برای نظارت، گشت‌زنی و حمل بار در مناطق جنگلی را بررسی می‌کنند.

افزایش توانایی‌های ارتباطی ماهواره‌ای این ربات‌ها در دستور کار است تا آن‌ها از طریق اتصال به اینترنت، قادر به خودراهنمایی و موقعیت‌یابی با دقت بالا باشند و در جنگل‌هایی که هیچ سیگنالی برای تلفن‌ها و دیگر دستگاه‌ها وجود ندارد، این ربات‌ها بتوانند کماکان به کار خود ادامه دهند.

پدر جنگلبانی

کریم ساعی- بنیانگذار جنگلبانی نوین ایران و پایه‌گذار سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور است که نخستین کتاب جنگل‌شناسی ایران را نوشته است.

در گذشته که استاد ساعی، سخن از جنگل و جنگلبانی به زبان آورد، افرادی که با او همصدا شدند، از تعداد انگشتان دست کمتر بودند.

وی همچنین تدریس جنگل‌شناسی را برای نخستین‌بار در دانشکدة کشاورزی کرج آغاز کرد و خشت اولیة آزمایشگاة جنگل و چوب‌شناسی را بنا نهاد.

ساعی برای شناسایی و طبقه‌بندی جنگل  های ایران، مسافرت‌های پی‌درپی علمی به نقاط گوناگون کشور را آغاز و مساحت جنگل‌های ایران را ۱۸میلیون هکتار ارزیابی کرد. وی مقالات بسیاری دربارة جنگل‌های ایران در مجلات داخلی و خارجی به چاپ رسانده است.

استعداد شگرف، دانش عمیق در جنگل، مهندسی و ریاضیات، ادب و هوش سرشار ساعی، به وی شخصیتی جهانی داده است؛ به طوری که در همان سال  های تحصیل در فرانسه، برای مؤفقیت های کم‌نظیری که کسب کرده بود، یک مجله معروف با چاپ عکس و زندگینامة ساعی، وی را یکی از نوابغ و نوادر علمی معرفی کرد.

در واقع، او نخستین فردی است که برای جنگل‌کاری و توسعه فضای سبز در تهران، گام های مؤثری برداشته است.

عشق به وطن، استاد ساعی را به ایران کشاند و نخستین تشکیلات جنگلبانی کشور را تأسیس و برای نخستین‌بار، رشتة جنگل را در دانشکدة کشاورزی دانشگاه تهران دایر کرد و خود به عنوان استاد مشغول به تدریس در این رشته شد.

کریم ساعی، نخستین فردی بود که قانون جنگلبانی و جنگلداری را تصویب کرد و توانست جنگل‌های ایران را از تاراج متجاوزان نجات دهد؛ آنچه بیشتر ساعی را تا به امروز جاودانه کرده، کاشت چنار و ابتکار عمل وی در شهرهای ایران است.